Dobry zawód – mrzonka czy szansa na sukces?
Wybór dobrego zawodu powinien opierać się na czterech podstawach: analizie własnych zainteresowań, przekonań, stanu zdrowia (możliwości) i wymagań rynku pracy. Bo dobry zawód, to nie tylko taki, który da nam godziwe pieniądze, ale też satysfakcję z wykonywanych. Dlatego psychologowie, ale też doradcy zawodowi podkreślają, jak ważne jest podążanie za swoją pasją. Robiąc to, co kochamy, będziemy bardziej wytrwali, więcej czasu przeznaczymy na naukę i zdobywanie doświadczenia, nie zniechęcą nas początkowe niepowodzenia. O trafnym wyborze ścieżki zawodowej decyduje szereg czynników, które najogólniej możemy podzielić na czynniki zewnętrzne i wewnętrzne. Czynniki wewnętrzne są zawiązane z osobą, jej cechami i światem wewnętrznym. Są to:
Zainteresowania
Zainteresowania to względnie trwałe ukierunkowanie myśli i zamiarów, siła napędowa popychająca w określonym kierunku, selektywnie ku poznaniu /zbadaniu/rozwijaniu jakiegoś fragmentu otaczającego świata. Często towarzyszy temu zaangażowanie emocjonalne (przeżywanie różnorodnych uczuć, zwłaszcza pozytywnych) i skłonność do wykonywania pewnych czynności (tzw. zamiłowanie). Psychologowie zauważają, że mocno motywujące zainteresowania powinny być dobrze ukształtowane, wyraźnie określone. Mogą być szerokie, wielostronne, obejmujące duży obszar rzeczywistości i wiele pomniejszych zainteresowań lub wąskie, obejmujące jeden, ściśle określony obszar rzeczywistości. Psychologowie wyróżniają trzy grupy zainteresowań: społeczne (związane z grupą społeczną), rozrywkowe
(sport, kolekcjonerstwo, koncerty, kino, teatr) i osobiste (związane z własną osobą: stroje, ciało, zawód). Ich rozwijanie przynosi jednostce zadowolenie i pomaga w pokonywaniu trudności w zdobywaniu wiedzy na ich temat.
Zainteresowania rozwijają się i zmieniają w miarę rozwoju emocjonalnego i fizycznego, najbardziej stałe są na etapach spowolnionego rozwoju i później w dorosłości. Na etapie edukacji szkolnej są one często niestałe (pomimo dużego zaangażowania młodzieży w ich rozwijanie). D. E. Super podkreśla, że istnieją zainteresowania wyrażane (to, o czym jednostka mówi), okazywane (te, którym jednostka poświęca czas), testowane (wykazywane w różnego rodzaju testach) i inwentaryzowane (wynikające z listy pytań) – najtrwalsze okazują się te, które są przez jednostkę okazywane, chociaż mają na nie wpływ nie tylko preferencje jednostki, ale również sytuacja i presja grupy.
Zdolności
Zdolności to właściwości przejawiające się we wszystkich sferach aktywności człowieka, predysponujące go do lepszego, sprawniejszego, szybszego wykonywania pewnych czynności. W psychologii bywają rozumiane jako umiejętność sprawnego wykonywania pewnego zakresu działań lub jako maksymalny poziom sprawności możliwy do osiągnięcia dzięki wrodzonemu potencjałowi. Zdolności są indywidualną cechą jednostki odpowiedzialną za zróżnicowanie osiągnięć. Składają się na nie właściwości procesów poznawczych, wysoka inteligencja oraz cechy osobowości (m.in. odporność na stres, kreatywność, sumienność, ambicja, konsekwencja w dążeniu do celu). Szewczyk (1990) wyróżnia następujące rodzaje zdolności: organizacyjne, poznawcze, produkcyjne, artystyczne, wychowawcze, opiekuńcze, usługowe, porządkowe, sportowe.
Inny podział wprowadził H. Gardner mówiący o zdolnościach (inteligencjach): lingwistycznych (językowych), logiczno-matematycznych, wizualno-przestrzennych, muzycznych, interpersonalnych (społecznych), intrapersonalnych (intuicja, mądrość życiowa), kinestetycznych (ruchowych, sportowych) oraz przyrodniczych (rozumienie środowiska naturalnego).
W przypadku analizy predyspozycji zawodowych właściwie można mówić nie tyle o zdolnościach, ile o uzdolnieniach, czyli zespole pewnych zdolności pozwalających osiągnąć sukces w danej dziedzinie.
Temperament
Temperament to biologicznie uwarunkowane, względnie stałe takie cechy organizmu, które objawiają się w formalnej charakterystyce zachowania tj. jego parametrach energetycznych (potrzeba silnej stymulacji, intensywność reagowania na pojawiające się emocje, wrażliwość na bodźce, zdolność adekwatnego reagowania w silnie pobudzających sytuacjach) i czasowych (szybkość reagowania, kontynuowanie zachowania po zaprzestaniu działania bodźca) - jest to np. emocjonalność, ruchliwość, czy też stosunek siły procesów pobudzenia do siły procesów hamowania. Współczesne teorie temperamentu podkreślają interakcje między temperamentem, a środowiskiem. Pojawia się w nich pojęcie dobroci dopasowania, czyli odpowiedniości między posiadanymi kategoriami temperamentu, a warunkami środowiskowymi (np. osoba o dużym zapotrzebowaniu na stymulacje w środowisku, w którym następują szybkie zmiany). W kontrze do „dobroci dopasowania” pojawia się pojęcie temperamentalnego czynnika ryzyka (Careya 1986) - zgodnie z tą teorią do zaburzeń zachowania, patologii lub ukształtowania osobowości niedostosowanej dochodzi, kiedy cechy
temperamentu (pojedyncze lub w konfiguracji) wchodzą w interakcję z niesprzyjającymi właściwościami środowiska (czynnikami działającymi intensywnie, w sposób ciągły, powtarzającymi się), w jakim przebywa
jednostka. Podkreśla się także, że przejawy pewnych aspektów temperamentu wraz z dojrzewaniem stają się łagodniejsze - jest to efekt wzrastającej z wiekiem samoregulacji (umiejętności intencjonalnego modyfikowania reakcji). Cechy temperamentalne są względnie trwałe, wpływają m.in. na poziom odczuwanego stresu, czy umiejscowienie poczucia kontroli, dlatego tak ważne jest dopasowanie temperamentu jednostki
do wymagań środowiska w danym zawodzie.
Cechy charakteru i osobowości
Zespół cech, które mimo zmienności otoczenia i upływającego czasu, przejawiają się w zachowaniach jednostki, jej sposobie bycia, postępowania wobec zadań i wobec innych ludzi, w jej stosunku do otaczającej rzeczywistości. Pod pojęciem osobowości psychologia rozumie pewien indywidualny system regulacji zachowań jednostki, oparty na jej wiedzy, autobiograficznych doświadczeniach i przekonaniach o sobie
i świecie. Popularnym i użytecznym opisem osobowości jest jej opis w kategoriach pięciu, wchodzących ze sobą w interakcję, dwubiegunowych czynników. Są to:
- neurotyczność vs. stabilność emocjonalna (radzenie sobie z negatywnymi lub/i silnymi emocjami oraz ze stresem),
- ekstrawersja vs. introwersja (jakość i ilość kontaktów społecznych oraz umiejętność czerpania z nich satysfakcji),
- duża lub mała otwartość na doświadczenia (poziom ciekawości poznawczej oraz konwencjonalności w zachowaniu i myśleniu),
- duża lub mała ugodowość (poziom konformizmu i współpracy w interakcjach z innymi ludźmi),
- wysoka lub niska sumienność (poziom wytrwałości i motywacji w realizacji podejmowanych zadań).
Układ tych czynników i ich wzajemne oddziaływanie kształtuje unikatowy rys zachowania każdego człowieka.
CDN. Doradca Edukacyjno Zawodowy
Leszek Kurdybacha